Tất cả chúng ta đều cần bảo vệ bản thân khỏi tổn thương về cảm xúc. Các cơ chế phòng vệ tâm lý được hình thành từ thời thơ ấu nhằm mục đích đó một cách vô thức, nhưng chúng cũng có thể dẫn chúng ta đến hành vi không lành mạnh và không hiệu quả. Ranh giới cá nhân, không giống cơ chế phòng vệ tâm lý, là những cách có ý thức và lành mạnh để bảo vệ bản thân chúng ta khỏi tổn thương về cảm xúc.
Tuy nhiên, một số cá nhân gặp khó khăn lớn trong việc thiết lập ranh giới cá nhân - họ thậm chí tin rằng thiết lập ranh giới cá nhân là một điều thô lỗ - và khó khăn này thường phát sinh từ những lạm dụng hay ngược đãi thời thơ ấu. Cho phép tôi nói rõ rằng sự lạm dụng có thể dao động từ những thủ đoạn tâm lý tinh tế cho đến lạm dụng tình dục và ngược đãi thể chất một cách nghiêm trọng. Mặc dù vậy, đối với vô thức, bất kỳ sự lạm dụng nào dù nhẹ hay nặng đến đâu, đều là một sự xúc phạm đến phẩm giá cá nhân. Chính sự xúc phạm đến phẩm giá cá nhân này giải thích vì sao những người trưởng thành có quá khứ thời thơ ấu bị lạm dụng thường thiếu khả năng thiết lập ranh giới phù hợp. Vì sao? Có thể nói, việc không có ranh giới cá nhân là một cơ chế phòng vệ phục vụ cho họ thời thơ ấu. Phần lớn những trẻ em bị lạm dụng nhận biết một cách bản năng rằng nếu bạn cố gắng làm bất cứ điều gì nhằm phản kháng lại sự lạm dụng đó thì bạn sẽ chỉ nhận được càng nhiều đau đớn hơn. Vậy nên từ bỏ mọi sự phản kháng đồng nghĩa với việc giảm bớt tổn thương.
Đáng buồn là, những cơ chế phòng vệ từng giúp bạn rất tốt lúc nhỏ để đảm bảo sự sống còn của bạn thực ra lại có thể trói buộc bạn với sự sợ hãi, dối trá, và tự hủy hoại bản thân khi trưởng thành. Tuy vậy, với sự kiên trì và lòng dũng cảm, bất cứ cơ chế phòng vệ tâm lý nào cũng có thể vượt qua.
Thế nên nếu việc thiếu hụt ranh giới cá nhân đã khiến bạn gặp nhiều rắc rối trong quá khứ, thì cũng đừng nặng lòng nữa, vì vấn đề này có thể khắc phục được.
Bước thứ nhất
Bước đầu tiên của bạn là vượt qua niềm tin độc hại rằng bạn không có giá trị gì cả. Giống như bất kỳ đứa trẻ bị lạm dụng nào khác, bạn phát triển niềm tin này để dung hòa với việc không phản kháng lại sự lạm dụng của mình. Nếu bạn có thể thuyết phục bản thân rằng mình không có giá trị gì, thì khi đó bạn có thể dễ dàng biện hộ cho việc không phản kháng lại bất cứ điều gì hạ thấp giá trị của bạn.
Một phép ẩn dụ từ ngành Hàng không để giúp bạn hiểu được giá trị bản thân mình như thế này: Nếu bạn từng bay trên máy bay thương mại, bạn hẳn đã nghe những đoạn thông báo an toàn khi bắt đầu chuyến bay. Một thông báo liên quan đến vấn đề mặt nạ oxy, chúng sẽ được thả xuống từ ngăn phía trên đầu hành khách khi có sự giảm áp đột ngột ở độ cao lớn. Trong đoạn thông báo đó, bạn được cảnh báo rằng hãy đeo mặt nạ của mình trước khi cố gắng giúp người khác.
Bạn có biết vì sao không? Bởi vì, tại độ cao lớn, lượng oxy trong không khí rất ít, và não người chỉ có thể sống sót trong vòng vài giây mà không được cung cấp oxy thôi. Vậy nên, trong khoảng thời gian cần để giúp ai đó đang bối rối và chật vật, cả bạn và người đó đều sẽ có khả năng ngất và chết. Nhưng nếu bạn lập tức mang mặt nạ cho mình, bạn sẽ có lượng oxy cần thiết để sống sót và suy nghĩ một cách rõ ràng, và bạn có thể thực sự giúp đỡ những người khác.
Điều tôi muốn nói ở đây là: trừ phi bạn chăm lo cho bản thân mình trước, nếu không thì bạn không thể giúp được ai khác.
Đồng thời, nhớ kỹ rằng niềm tin rằng bạn không có giá trị gì là một niềm tin tiêu cực do chính bản thân bạn tạo ra; vì lẽ đó, bạn cũng có thể tạo ra một niềm tin khác, một niềm tin tích cực để thay thế cái tiêu cực trước đó. Bạn cũng có thể bắt đầu quá trình này bằng cách tự lặp đi lặp lại câu "Tôi không phải là vô giá trị".
Bước thứ hai
Bước thứ hai của bạn là hiểu rằng ranh giới cá nhân lành mạnh bắt nguồn từ tình yêu thương, chứ không phải nỗi sợ hãi.
Ví dụ, bạn có thể hay gặp những người được gọi là "dễ mến", những người luôn có vẻ như hi sinh bản thân cho người khác. Họ mang đến ấn tượng rằng đầu hàng người khác giúp mang lại hòa khí, và rằng ranh giới cá nhân là điều ích kỷ - nhưng nhiều người trong số họ bị thúc đẩy bởi nhu cầu vô thức cần giữ "hòa khí" do nỗi sợ bị tổn thương. Những người như vậy thường đến từ các gia đình rối loạn chức năng, và bản thân họ có thể đã đóng vai trò của một người giữ gìn hòa bình trong gia đình một cách vô thức. Họ tức giận với bố mẹ mình, họ cảm thấy có lỗi về sự tức giận ấy, và họ sợ bất cứ một xung đột nào có thể hé lộ sự thật về sự tức giận của họ. Động lực cho hành vi "tốt" của họ, khi đó, là nỗi sợ, chứ không phải là tình yêu thật sự.
Mặt khác, bạn cũng có thể gặp những người biết rõ bản thân mình đang bị tổn thương, và đôi lúc họ gạt ranh giới cá nhân qua một bên như một hành động nhường nhịn với người khác. Ví dụ, nếu có ai đó đẩy bạn ra để lên xe buýt, bạn có thể quyết định không nói gì, vì biết rằng người đẩy bạn để lên xe có thể sẽ phản ứng thù địch nếu bạn nói điều gì đó về hành vi thô lỗ của họ. Trong trường hợp này, bạn có thể gạt ranh giới cá nhân sang một bên và nhẫn nại chịu đựng hành vi thô lỗ của họ, đồng thời cầu nguyện rằng một ngày nào đó họ sẽ học được cách hành xử nhường nhịn với người khác. Tuy nhiên, những người sẵn sàng gạt bỏ ranh giới cá nhân của họ cũng có thể chọn cách bảo vệ những ranh giới đó. Ví dụ, nếu ai đó ở công ty nói tục, bạn có thể nói bạn không thích nghe những điều như vậy; và nếu nó vẫn cứ tiếp tục, bạn có thể đứng dậy và đi khỏi đó.
Vậy là bạn có thể thấy có sự khác biệt lớn giữa người có ranh giới cá nhân rõ ràng và sẵn sàng bảo vệ nó - và người sẵn sàng gạt bỏ ranh giới cá nhân sang bên cạnh vì lợi ích của người khác nếu cần thiết - và cả người vì sự sợ hãi mà chịu đựng bất cứ điều gì.
Suy cho cùng, hành động xuất phát từ sự sợ hãi sẽ chỉ dẫn đến một cuộc đời bị phí phạm vì nó hỗ trợ sự thô lỗ và rối loạn một cách vô thức. Tuy nhiên, hành động bắt nguồn từ tình yêu thương có thể mang lại những điều tốt đẹp thực sự đến với thế giới, thông qua tấm gương cá nhân. Nhưng bạn chỉ có thể hành động từ tình yêu thương với những ranh giới cá nhân lành mạnh. Vì sao?
Thiếu hụt ranh giới cá nhân: Sự từ chối dựa trên thù hận
Hãy xem xét ý tưởng rằng ranh giới có một vai trò cơ bản trong bản thân sự sống. Hãy nhìn xung quanh và bạn sẽ thấy tất cả mọi sinh vật sống đều có lãnh thổ riêng của nó mà trong đó, nó sống và bảo vệ khỏi mọi sự xâm lược. Khái niệm ranh giới có vai trò cơ bản đến mức thậm chí các tội phạm sống dựa trên việc xâm phạm sự toàn vẹn của người khác cũng có những quan niệm riêng về đạo đức, "những ranh giới" của riêng chúng.
Vậy nên, do ranh giới cá nhân có vai trò cốt lõi trong nền văn minh như thế, nên việc một cá nhân thiếu hụt ranh giới cá nhân, tâm lý không hẳn thật sự là một sự thiếu hụt - ít nhất, nó không phải một sự thiếu hụt trong cái nghĩa triết học về một cái gì đó "vắng mặt". Thay vào đó, cái tưởng như là thiếu hụt này thực chất là sự từ chối bảo vệ nhân phẩm của chính người đó, và đây là một sự từ chối dựa trên sự thù hận. Tuy nhiên, sự thù hận này có tính chất hai mặt: nó là sự thù hận dành cho người khác và cũng là sự thù hận dành cho bản thân.
Sự thù hận dành cho bản thân chính là kết quả của việc luôn luôn phải sống trong sợ hãi vì bị ngược đãi hoặc lạm dụng trong thời thơ ấu. Bởi vì không thể lý giải được những tổn thương vô nghĩa lý, nên một đứa trẻ, bằng logic chưa hoàn thiện của thời thơ ấu, đi đến kết luận "mang tính logic" duy nhất: "Tất cả đều là lỗi của tôi. Tôi chỉ là một con người vô giá trị. Tôi đáng bị lên án vì sự vô giá trị của mình, và tôi đáng bị lên án vì luôn luôn sợ hãi". Và từ đây hình thành nên nó: sự thù hận bản thân đến từ nỗi sợ hãi gây ra bởi việc bị lạm dụng.
Nếu bạn không căm ghét bản thân, bạn đã có thể chăm sóc tử tế cho chính mình - và điều đó bao gồm cả việc hình thành những ranh giới cá nhân lành mạnh để bảo vệ phẩm giá của bạn. Hơn nữa, nếu bạn có những ranh giới lành mạnh để bảo vệ phẩm giá của mình thì bạn có thể, như ví dụ trên về mặt nạ oxy, chăm sóc tử tế cho người khác. Như vậy có thể thấy rằng, việc không chăm sóc tốt cho bản thân và cho cả người khác là một sự từ chối dựa trên thù hận chính bản thân mình.
Tuy nhiên, tất cả sự thù hận bản thân này đều xuất phát từ sự thù hận dành cho người khác. Ví dụ, khi một đứa trẻ bị ngược đãi bởi chính cha mẹ của mình, đứa trẻ đó sẽ nổi giận với cha mẹ của nó, nhưng, vì cảm nhận được sự nguy hiểm khi nổi giận với người mà nó đang phải dựa vào để có được đồ ăn và nơi ở, đứa trẻ sẽ che giấu đi sự giận dữ - và căm ghét - bằng cách chuyển nó sang mục tiêu là chính bản thân.
Tuy vậy, sự thù hận bị che giấu đó gây tổn thương người khác cũng như chính bản thân bạn. Khi người khác ngược đãi bạn, phẩm giá cá nhân của bạn bị xúc phạm, đúng vậy, nhưng bằng cách giữ im lặng và ngầm đồng ý cho sự ngược đãi diễn ra, bạn cũng tước đoạt đi khỏi người kia thứ mà về cơ bản là một cảnh báo tâm linh về tội lỗi của họ. Nói một cách khác, nếu bạn bảo vệ ranh giới cá nhân và lên tiếng về sự ngược đãi đó, thì bạn ít nhất cũng cho người tấn công bạn cơ hội để nhận ra và ăn năn về hành vi gây tổn thương của họ.
Để xây dựng lại ranh giới cá nhân lành mạnh, hãy cố gắng dừng việc từ chối bảo vệ chúng. Bạn có thể làm điều này bắt đầu từ việc từ chối sự thù hận - và điều đó bao gồm cả việc từ chối sự thù hận chính bản thân mình.
Các ví dụ về ranh giới cá nhân lành mạnh
Từ chối vi phạm luật pháp.
Luật pháp là điều tuyệt đối ở một thành phố, bang, hay đất nước nhất định [1]. Vi phạm luật pháp không chỉ là một hành động thù hận với chính quyền, nó còn là một hành động phạm pháp với những hình phạt không mấy dễ chịu. Nếu bạn vi phạm luật pháp, thậm chí trong trường hợp có người khiến bạn làm vậy, thì bạn cũng sẽ là người duy nhất phải trả giá. Để bản thân vướng vào những rắc rối như vậy sẽ gây hại đến tất cả mọi người.
Từ chối bẻ cong quy tắc.
Không giống như luật pháp là sự tuyệt đối, quy tắc liên quan đến một bối cảnh xã hội cụ thể. Quy tắc cho phép mọi thứ hoạt động trơn tru bởi vì mọi người trong một bối cảnh nhất định đều đồng ý với chúng. Quy định có thể trỏ đến một trò chơi, một thủ tục văn phòng, cách cư xử trong gia đình, hay thậm chí cách ứng xử trong trị liệu tâm lý. Nhưng nếu quy tắc bị bẻ cong, khi đó tất cả bối cảnh xã hội sẽ phải gánh chịu thiệt hại - và khiến ai đó phải gánh chịu thiệt hại là một hành động thù hận.
Từ chối phản bội giá trị luân lý của bản thân.
Những giá trị luân lý của bản thân cung cấp cho bạn sự hướng dẫn từ bên trong về những gì sai trái, thậm chí ngay cả khi nó có thể hợp pháp và được những quy tắc xã hội cho phép. Những giá trị luân lý xuất phát từ cảm nhận trừu tượng về "điều thiện", điều mà thường có yếu tố tôn giáo đi kèm. Nếu bạn phản bội giá trị luân lý của bản thân, ví dụ như cho phép mình làm hành động trái đạo đức do áp lực từ ai đó, thì nghĩa là bạn ghét "điều thiện".
Từ chối cho phép ai đó quá gần gũi với bạn về tình cảm.
Chúng ta không sống trong thế giới của tình yêu thật sự; chúng ta sống trong thế giới của sự ích kỷ, nơi mà những người khác cố gắng đạt được nhu cầu của họ ngay cả khi phải hy sinh nhu cầu của bạn. Người ta sẽ cố gắng để khiến bạn "mở lòng" ngay cả khi bạn không muốn, và họ có thế sẽ cố gắng khiến bạn phải "dốc hết nỗi lòng" ngay cả khi nó có thể được dùng để chống lại bạn sau này. Cho phép bản thân bạn chịu áp lực như vậy làm ô uế tình yêu.
Từ chối cho phép ai đó quá gần gũi với bạn về thể xác.
Chúng ta là những sinh vật có thể chất. Cơ thể chúng ta được tạo thành từ xương và thịt. Vì vậy mỗi chúng ta đều có một sự hiện diện vật chất khiến chúng ta khác biệt và góp phần vào việc nhận thức sự tồn tại cá nhân của mình. Cho phép đụng chạm cơ thể khi bạn không muốn bị đụng chạm, hoặc cho phép sức khỏe của mình bị đe dọa (ví dụ như đi chung xe với một người lái xe xay xỉn) làm ô uế linh hồn bạn.
Ranh giới trong Trị liệu tâm lý
Cuộc sống thường có những nguyên lý phản trực giác. Ví dụ, để lái xe từ nơi này đến nơi khác, bạn có thể sẽ phải lái một khoảng thời gian theo hướng ngược với điểm đến. Tâm lý học cũng như vậy, đặc biệt khi làm việc lâm sàng với Tâm lý học của sự vô thức.
Ranh giới trong trị liệu tâm lý, vì lẽ đó, có thể có những yếu tố phản trực giác kèm theo. Khi một thân chủ yêu cầu nhà trị liệu, thì nhà trị liệu sẽ chứng tỏ rằng anh ấy hoặc cô ấy quan tâm đến thân chủ bằng cách từ chối sự cám dỗ của việc vượt quá những ranh giới nhất định để hoàn thành những yêu cầu của thân chủ. Đối với thân chủ, sự bảo vệ những ranh giới ấy có thể mang lại cảm giác hạn chế - thậm chí bối rối - nhưng với quá trình trị liệu tâm lý thì nó là sự thành công khá tốt.
Lời giải thích cho vấn đề này, cũng như hầu hết những vấn đề tâm lý, có thể được tìm thấy trong Tâm lý học phát triển giai đoạn sơ sinh.
Giai đoạn sơ sinh mang theo nó kỳ vọng rằng việc thể hiện nhu cầu sẽ dẫn đến sự đáp ứng nhu cầu đó. Khi một đứa trẻ khóc, và người mẹ - một người mẹ tốt - sẽ đến và cho đứa trẻ ăn, thay tã, làm giảm cơn đau, hoặc làm bất cứ thứ gì cần phải làm. Suy cho cùng, một người mẹ tốt có thể giải thích được ý nghĩa của bất kỳ tiếng khóc nào.
Khi trẻ sơ sinh bước vào giai đoạn thời thơ ấu, một mục tiêu mới bắt đầu. Thay vì phụ thuộc vào việc được đáp ứng mọi nhu cầu, đứa trẻ học cách làm thế nào để tự đáp ứng nhu cầu của bản thân. Chúng muốn tự cầm cốc của mình và tự thắt dây giày. Điều này chuẩn bị cho sự phát triển thành một người trưởng thành có trách nhiệm.
Tuy nhiên, trong một gia đình rối loạn chức năng thì rất hiếm khi có sự học tập lành mạnh này. Nếu đứa trẻ sơ sinh bị từ chối sự an ủi của cảm giác được thấu hiểu, chúng sẽ không thể thiết lập mục tiêu cho việc muốn được tự đáp ứng nhu cầu bản thân. Khi không bao giờ cảm thấy được thấu hiểu, đứa trẻ sẽ cảm thấy gánh nặng của việc lúc nào cũng phải tự chăm sóc bản thân. Nghĩa vụ trưởng thành của việc tự đáp ứng nhu cầu dường như trở thành một lời nguyền.
Trị liệu tâm lý cung cấp cơ hội để học như một người trưởng thành những gì mà họ không được học một cách tự nhiên ở thời thơ ấu. Trong trị liệu tâm lý, thân chủ có thể trải nghiệm sự thoải mái của việc được thấu hiểu. Thân chủ có thể nói về những nhu cầu của họ, họ có thể cảm nhận sự thôi thúc của việc được đáp ứng những nhu cầu đó, và họ có thể ngôn từ hóa nỗi đau của việc không có ai khác đáp ứng những nhu cầu đó. Bằng cách trung thực về nỗi đau này, và cảm nhận được sự thấu hiểu khi bộc lộ chúng, thân chủ khi đó có thể học các thiết lập những mục tiêu mà trước đó cảm thấy áp bức một cách tự tin.
Tuy nhiên, nếu như nhà trị liệu ngầm đồng ý với yêu cầu thỏa mãn những nhu cầu của thân chủ, thì nỗ lực đó sẽ "trẻ con hóa" thân chủ, sẽ áp đảo nhà trị liệu, và sẽ dẫn đến sự thất bại của trị liệu. Khi đó thay vì dạy cho thân chủ sự tự lập trưởng thành, nhà trị liệu sẽ làm hư thân chủ. Một nhà trị liệu mắc phải sai lầm này cho thấy rằng anh ta hay cô ta không thật sự quan tâm đến thân chủ của mình.
Như vậy điều này hé lộ một sự trớ trêu rằng: chỉ khi duy trì ranh giới thì nhà trị liệu mới thể hiện sự quan tâm thật sự đối với thân chủ.
Tóm tắt
Cuộc sống đôi khi khiến chúng ta phải có những hành động phản trực giác. Ví dụ như, để lái xe từ nơi này đến nơi khác, bạn có thể sẽ phải lái một đoạn thời gian theo hướng đi trái ngược với điểm đến. Vì vậy nên những ranh giới có thể chứa đựng những yếu tố phản trực giác vì thoạt nhìn thì việc thiết lập những ranh giới có vẻ thô lỗ hoặc độc ác. Nhưng chỉ khi duy trì những ranh giới lành mạnh thì bạn mới có thể thể hiện tình yêu thương thật sự dành cho bản thân mình và cho mọi người.
Ghi chú.
- Tuy nhiên, những luật pháp đó mang tính thứ bậc. Nếu luật Liên bang mâu thuẫn với luật của bang, thì luật Liên bang được ưu tiên hơn. Tương tự như vậy, luật Trời (divine law) được ưu tiên hơn luật Liên bang.
Nhận xét Độc giả
Bản tin Email